Ο Σεισμός και ο Διαφωτισμός

Την 1η Νοεμβρίου του 1755, η Λισσαβώνα γιόρταζε την ημέρα των Αγίων Πάντων. Η πόλη, παρότι οι συνθήκες ζωής ήταν άθλιες, εξέφραζε την ισχύ και την αίγλη της πορτογαλικής αυτοκρατορίας

και ειδικά το λιμάνι της ήταν ένα από τα πλέον ανθηρά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Κατά τις εννέα και μισή το πρωί όμως, τρεις ισχυρότατες σεισμικές δονήσεις σκόρπισαν την καταστροφή. Τα πλήθη, πανικόβλητα, αναζήτησαν καταφύγιο στο λιμάνι. Εκεί ωστόσο αντίκρισαν ένα αλλόκοτο θέαμα: η θάλασσα είχε τραβηχτεί πολλές δεκάδες μέτρα προς τα μέσα, αποκαλύπτοντας τον βυθό του λιμανιού. Ψάρια σπαρταρούσαν και πλοία «κάθησαν» πάνω στην καρίνα τους κι έγειραν στο πλάι.

Πολύς κόσμος συγκεντρώθηκε σε εκείνο ακριβώς το σημείο, διαπράττοντας ένα τραγικό σφάλμα. Μιάμιση ώρα, περίπου, μετά τον τελευταίο σεισμό, ένα υπόκωφο βουητό έκανε όλα τα βλέμματα να στραφούν προς τα ανοιχτά. Η γραμμή του ορίζοντα στον ωκεανό είχε μεταβληθεί σε μια βαθιά μπλε, σχεδόν μαύρη, κινούμενη μάζα. Οι πιο παρατηρητικοί διέκριναν στις κορφές της τα οικεία, αφρισμένα «προβατάκια» που υπό κανονικές συνθήκες συναντούσαν μεσοπέλαγα. Μάλλον ήταν το τελευταίο πράγμα που είδαν.

Μέσα σε ελάχιστα λεπτά, τρία τσουνάμι σκότωσαν χιλιάδες κόσμου. Σύμφωνα με τον Νίκολας Σρέιντι, συγγραφέα του εξαιρετικού βιβλίου «Ο μεγάλος σεισμός. Καταστροφή, δέος και ορθολογισμός στη Λισσαβώνα το 1755» (εκδ. Κριτική), ποτέ μια φυσική καταστροφή δεν επέφερε τόσο δραματικές αλλαγές σε μια αποικιακή αυτοκρατορία.

Αρχικά, σχεδόν όλοι οι Πορτογάλοι πίστεψαν ότι επρόκειτο περί «οργής Θεού», το όλο σκηνικό είχε κάτι αποκαλυπτικό – όπως και στην Ιαπωνία αυτές τις μέρες. Γρήγορα όμως οι ψυχραιμότεροι οργάνωσαν την πόλη από την αρχή. Κατά τον Σρέιντι, η φυσική εκείνη καταστροφή, κατά έναν παράδοξο τρόπο, εκσυγχρόνισε την Πορτογαλία και την έφερε πιο κοντά στο πνεύμα του Διαφωτισμού που άκμαζε στην κεντρική Ευρώπη και ειδικά στη Γαλλία.

Ισως κάτι παρόμοιο συμβεί και στην Ιαπωνία που δοκιμάζεται – ειδικά το ζοφερό παρεπόμενο του τσουνάμι με τη διαρροή ραδιενέργειας ίσως δώσει μερικά χρήσιμα μαθήματα για το μέλλον. Ο χρόνος θα δείξει.

Στέκομαι όμως σε ένα άλλο σημείο: η αρχική εξήγηση των Πορτογάλων του 18ου αιώνα για τον σεισμό και το τσουνάμι της Λισσαβώνας ήταν βέβαια ότι ο Θεός έστελνε ένα μήνυμα στον άνθρωπο. Σήμερα, μετά την τραγωδία της Ιαπωνίας, ακούστηκαν ακόμα μεγαλύτερες ανοησίες, που εν έτει 2011 όμως θα έλεγε κανείς ότι δεν δικαιολογούνται με τίποτα. Παράδειγμα, οι σύντομες τηλεοπτικές συνεντεύξεις, κυρίως καλλιτεχνών σε ιδιωτικό κανάλι, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων μιλούσε για «εκδίκηση της φύσης απέναντι στην αλαζονεία του ανθρώπου». Συγγνώμη, αλλά ένας σεισμός ή ένα τσουνάμι δεν προκαλείται επειδή κάποιος «μπάζωσε ένα ρέμα» ή επειδή έχτισε εργοστάσια και βιομηχανίες. Συνέβη επειδή απλώς συνέβη, όπως συνέβη το Κρακατόα το 1883, ο σεισμός στο Σαν Φρανσίσκο το 1906 ή το ηφαίστειο της Σαντορίνης το 1638 π.Χ. Συνέβη διότι αυτή είναι η φύση.

Αν όλ’ αυτά είναι απλώς γραφικά, τι να πει κανείς για τις θεωρίες συνωμοσίας που προέκυψαν αμέσως μετά το τσουνάμι της Ιαπωνίας; Για παράδειγμα, ακούστηκε πολύ η δήθεν θεωρία ότι, όπως και το τσουνάμι του 2004, και αυτό της Ιαπωνίας οφείλεται σε ανθρώπινο παράγοντα – κυρίως ότι οι Αμερικανοί προσπαθούν να πλήξουν κάποιες περιοχές του πλανήτη με στόχο το κέρδος. Πώς; Με κρυφές πυρηνικές εκρήξεις, υπόγειες ή υποθαλάσσιες, οι οποίες προκαλούν τρομερούς σεισμούς και σηκώνουν θηριώδη παλιρροϊκά κύματα, στοχεύοντας σε συγκεκριμένα σημεία του πλανήτη, είτε για να καταστρέψουν οικονομίες είτε για να αποκομίσουν κέρδη οι πολυεθνικές τους μέσα από την ανοικοδόμηση της πληγείσης περιοχής.

Γελάτε, αλλά αυτές τις ολοστρόγγυλες ανοησίες τις ξεστομίζουν άνθρωποι που δεν το περιμένεις και γράφονται σε ιστοσελίδες ακόμα και σε κάποιες εφημερίδες. Με άλλα λόγια, στις αρχές του 21ου αιώνα, ζητείται επειγόντως μια ακόμα γερή δόση Διαφωτισμού.

(από την εφημερίδα "Καθημερινή")