«Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης
τα παλιά παλούκια καίει, τα καινούργια ξεριζώνει».
Luigi
Mε αυτήν την παροιµία χαρακτήριζαν οι παλιοί την απρόσµενη µαρτιάτικη βαρυχειµωνιά. Ας πάρουµε όµως τα πράγµατα από την αρχή. Ο Μάρτιος ή Μάρτης είναι ο τρίτος µήνας του πολιτικού έτους -κατά το Γρηγοριανό Ηµερολόγιο- και έχει 31 ηµέρες. Κατά το αρχαίο ρωµαϊκό ηµερολόγιο το έτος άρχιζε από τον Μάρτιο, συνεπώς τότε ήταν ο 1ος µήνας του έτους τον οποίο είχε καθιερώσει ο Ρωµύλος, προς τιµή του πατέρα του και γενάρχη των Ρωµαίων του θεού Άρη (λατινικά Μαρς).
Η αστρονοµική έναρξη της Άνοιξης γίνεται στις 21 Μαρτίου µε την «εαρινή ισηµερία» -όπου οι µέρες γίνονται ίσες µε τις νύχτες- και το καλοκαίρι τελειώνει στις 23 Σεπτεµβρίου, που έχουµε πάλι «φθινοπωρινή ισηµερία». Ωστόσο η µετάβαση από τον χειµώνα στην άνοιξη κρύβει πολλές ξαφνικές και ακραίες καιρικές µεταπτώσεις, είτε µε καυτές καλοκαιριάτικες µέρες, είτε µε χειµωνιάτικες βροχούλες και παγωνιές. Οι παλιοί συνήθιζαν να λένε «Από Μαρτιού καλοκαιριά κι απ΄ Αύγουστο Χειµώνας».
Για την προφύλαξη λοιπόν, από την καυστική επίδραση του Μαρτιάτικου ήλιου, το έθιµο θέλει να φοράµε τον γνωστό, σχεδόν σε όλους µας, «µάρτη».
Ο «µάρτης» αποτελείται από δύο κλωστές, µια κόκκινη και µια άσπρη, ενωµένες -στρίβοντάς τες µεταξύ τους- σε µία και ετοιµάζεται την τελευταία ηµέρα του Φεβρουαρίου, για να φορεθεί το πρωί της εποµένης, που είναι η πρώτη µέρα του Μάρτη. Συνήθως ο «µάρτης» φοριέται είτε σαν δαχτυλίδι στο µεσαίο δάχτυλο, είτε σαν βραχιόλι στον καρπό του χεριού. Καµιά φορά το βάζουν στο µεγάλο δάχτυλο του ποδιού για να µη σκοντάφτουν. Τον βγάζουν στο τέλος του Μάρτη ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι και τον αφήνουν επάνω στις τριανταφυλλιές για να τον πάρουν τα χελιδόνια.
Αλλού πάλι τον δένουν στις λαµπάδες της Λαµπρής για να καεί κι αυτός. Σε κάποια χωριά, εκτός από τον «µάρτη» που φοράνε την 1η του µήνα, η νοικοκυρά φτιάχνει για πρωινό της πρωτοµηνιάς χυλό µε µποµπότα και πετιµέζι και τρώνε όλοι για να µην τους πιάσει ο Μάρτης. Τα παιδιά µάλιστα για περισσότερη προστασία βάζουν και λίγο και στη µύτη τους. Σε άλλα µέρη έδιναν στα παιδιά τους αγόρια και κορίτσια να φάνε ένα µήλο για να µη τους κάψει ο Μάρτης και για να έχουν γερά δόντια όλο το χρόνο.
Άλλες γνωστές παροιµίες για τον Μάρτη που εκφράζουν την καιρική αστάθεια του µήνα, είναι και οι παρακάτω:
• «Ανοιξιάτης» •«Τον Μάρτη στον Ήλιο µη κοιµηθείς» • «Ο Μάρτης έχει τ' όνοµα κι ο Απρίλης τα λουλούδια» • «Ο Μάρτης ο πεντάγνωµος πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το µετάνιωσε πως δεν εξαναχιόνισε». • «Οπόχει κόρη ακριβή τον Μάρτη Ήλιος µη τη δει» • «Φύλλα ξύλα για τον Μάρτη να µη κάψεις τα παλούκια» •«Αν ρίξ΄ ο Μάρτης δυο νερά κι΄ Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε κείνο το ζευγά πό ΄χει πολλά σπαρµένα». • «Κάλλιο Μάρτης καρβουνιάρης παρά Μάρτης λιοπυράρης». • «Από Μαρτιού πουκάµισο κι απ' Αύγουστο σεγκούνι» •«Τον Μάρτη χιόνι βούτυρο, µα σαν παγώσει µάρµαρο» • «Τσοπάνη µου την κάπα σου το Μάρτη φύλαγέ την» •«Ο Αύγουστος για τα πανιά κι ο Μάρτης για τα ξύλα»
