Το Πανεπιστήμιο του Μέλλοντος: ο κοινός τόπος το ζητούμενο… (*Του Χρήστου Β. Μασσαλά)
Η δομική κρίση που βιώνουμε σχετίζεται και με τις δομές της γνώσης. Οι δομές αυτές, τα πανεπιστήμια, δεν είναι χωρισμένες από τις βασικές λειτουργίες του συστήματος. Αντίθετα, αποτελούν ουσιαστικό στοιχείο στη λειτουργία και τη νομιμοποίηση των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δομών του. Η μεταμόρφωση του πανεπιστημίου άρχισε τον δέκατο ένατο αιώνα. Οι δομές του δεν ήταν μόνο οι τόποι αναπαραγωγής ολόκληρου του σώματος της εγκόσμιας γνώσης, αλλά και ο κύριος τόπος της παραγωγής νέας γνώσης. Μετά το 1945 έφτασε στην πλήρη του άνθηση. Τότε τα πανεπιστήμια έπαψαν να είναι club μιας μικρής elite και έγιναν δημόσια ιδρύματα.
Η κοινωνική στήριξη του πανεπιστημιακού συστήματος, σε παγκόσμια κλίμακα, προήλθε: α) από τις κυβερνήσεις και τις elite (είχαν ανάγκη από εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και νέα γνώση), β) τους επιχειρηματίες ( αναζητούσαν την τεχνολογική πρόοδο για νέες μεθόδους παραγωγής) και γ) το κοινωνικό σύνολο ( ως μέσο κοινωνικής ανόδου). Τελικά, η πανεπιστημιακή εκπαίδευση μετά το 1945 κατέληξε να θεωρείται ουσιώδες κοινωνικό αγαθό. Η εκρηκτική ανάπτυξη των πανεπιστημίων γέννησε το ερώτημα: Τι είδος εκπαίδευση θα δινόταν σ’ αυτά τα ιδρύματα;
Στην πορεία του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα οι επιστήμονες, για κοινωνική στήριξη και γόητρο, πρόβαλαν το επιχείρημα ότι μπορούσαν να προσφέρουν γνώση που θα μπορούσε να μεταφραστεί σε βελτιωμένες τεχνολογίες, κάτι που ήταν λίαν ελκυστικό για τους ανθρώπους της εξουσίας. Οι θεράποντες των ανθρωπιστικών σπουδών υποστήριζαν τη μεγάλη σημασία της αναλυτικής διόρασης, της ερμηνευτικής ευαισθησίας και της κατανόησης για να οδηγηθούμε στην αλήθεια. Οι νέες τεχνολογίες απέκτησαν τεράστια σημασία για τη λειτουργία του συστήματος με αποτέλεσμα να μειωθεί το ενδιαφέρον της εξουσίας για τις ανθρωπιστικές σπουδές.
Μετά τις δομικές κρίσεις που άρχισαν να εμφανίζονται μετά το τέλος της δεκαετίας του ’60, τα πανεπιστήμια αναζήτησαν τον κοινωνικό τους ρόλο σε περιβάλλον αβεβαιότητας.
Τα βασικά τους προβλήματα ήταν το αυξανόμενο εκθετικά μέγεθος και το κόστος τους, ενώ τα κοινωνικά και οικονομικά στηρίγματά τους άρχιζαν ν’ αδυνατίζουν λόγω της μακρόχρονης ύφεσης. Το γεγονός αυτό γέννησε πιέσεις προς διάφορες κατευθύνσεις.
Τα σημαντικά προβλήματα που κυριαρχούν μέχρι τις μέρες μας είναι: α) η αδυναμία των διοικήσεών να ανταποκριθούν στις διδακτικές απαιτήσεις του μεγάλου φοιτητικού πληθυσμού, β) οι ελλειμματικές ερευνητικές υποδομές, γ) η αυξανόμενη αδράνεια στις αλλαγές και δ) η εμπλοκή στους μηχανισμούς της αγοράς.
Παρατήρηση: Στην πατρίδα μας ενυπάρχουν και άλλα προβλήματα που σχετίζονται με την έλλειψη ακαδημαϊκής παράδοσης.
Σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον οι κορυφαίοι διανοούμενοι στον ακαδημαϊκό χώρο, είναι μικρό ποσοστό του συνόλου των διδασκόντων, λόγω του κύρους τους αποσπούν σημαντικές χρηματοδοτήσεις και επωμίζονται μικρό διδακτικό φόρτο. Και ακόμη, όσο το πανεπιστήμιο έχει εξάρτηση από την αγορά, τόσο συχνότερα τα αξιόλογα στελέχη του αποστασιοποιούνται από το εκπαιδευτικό έργο, εγκαταλείποντας τις δομές του ή εκμεταλλευόμενοι μόνοι την έρευνά τους. Το γεγονός αυτό το αποστερεί από τις ατμομηχανές του και τα πρόσωπα αναφοράς. Η «γυμνασιοποίηση» των πανεπιστημίων μοιάζει με πραγματικότητα. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε και την έλλειψη επαφής του διδάσκοντα με το διδασκόμενο, λόγω της υπερφόρτωσης των ιδρυμάτων με φοιτητικό πληθυσμό και μείωση του εκπαιδευτικού τους δυναμικού. Αν επιβληθεί, πράγμα αναγκαίο, η υποχρεωτική παρακολούθηση τότε οι υποδομές δεν θα αντέξουν και η επαφή δασκάλου-φοιτητή θα είναι εκ των πραγμάτων ανέφικτη. Το μόνο που απομένει είναι η εικονική επαφή, που όμως δεν δημιουργεί ακαδημαϊκό περιβάλλον.
Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες πρέπει να αναμένουμε το σημερινό πανεπιστήμιο να πάψει ν’ αποτελεί τον κύριο τόπο παραγωγής της γνώσης. Το ρόλο του θα τον αναλάβουν τα ερευνητικά κέντρα και οι ερευνητικές ομάδες των μεγάλων επιχειρήσεων.
Η πατρίδα μας δεν διαθέτει μεγάλες επιχειρήσεις και τα ερευνητικά της κέντρα είναι λίαν περιορισμένα. Το ερευνητικό όμως ταλέντο και η παραγωγή νέας γνώσης είναι στοιχεία που μπορούν να συμβάλουν στην οικοδόμηση του μέλλοντός της. Για το σκοπό αυτό πρέπει: α) να εκπαιδεύει τόσους όσους οι εκπαιδευτικές υποδομές και το ανθρώπινο δυναμικό της το επιτρέπουν, β) οι αξιόλογοι διανοούμενοί της να επιφορτίζονται και με διδακτικό έργο και μάλιστα στους νεοεισερχόμενους φοιτητές, για προφανείς λόγους, γ) η παρακολούθηση να θεωρείται υποχρεωτική, δ) να τονωθούν οι ανθρωπιστικές σπουδές, ε) να δημιουργηθούν συνθήκες ακαδημαϊκού περιβάλλοντος, με ενίσχυση της άμιλλας και εκσυγχρονισμό των εκπαιδευτικών και διοικητικών δομών, στ) τα προϊόντα της έρευνας να αξιοποιούνται από κρατικές και ιδιωτικές δομές για ενίσχυση της εθνικής οικονομίας, ζ) να δρομολογούνται αναπτυξιακές πρωτοβουλίες με βάση τη νέα γνώση και συνεργασία των ιδρυμάτων και του παραγωγικού ιστού, με συνδρομή της πολιτείας,….
Το πανεπιστήμιο στην πατρίδα μας πρέπει να παραμείνει η κυρίαρχη (και να γίνει αξιόπιστη) δομή γνώσης, τόσο για μετάδοση της υπάρχουσας γνώσης όσο και για παραγωγή νέας…
Η πολιτική ηγεσία του Υπουργείο Παιδείας ενεργοποίησε το διάλογο για το Πανεπιστήμιο του μέλλοντος. Ο κοινός τόπος είναι το ζητούμενο…
Καθηγητής Χρήστος Β. Μασσαλάς-π. Πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
E-mal: cmasalas@cc.uoi.gr
