“W-effect”: Βλέποντας την κρίση από τα έξω.
Ήταν τότε που ο John L. Gaddis, ίσως ο μεγαλύτερος ιστορικός της μεταπολεμικής διπλωματικής ιστορίας, είπε πως ο τρόπος που κοιτάμε το παρελθόν μοιάζει πολύ στον τρόπο που βλέπουμε το φεγγάρι· πάντα βλέπουμε τη μία μόνο πλευρά. Τη χρονιά που μας πέρασε, η συζήτηση για την ελληνική κρίση χρέους είχε κυρίως μια φορά ανάλυσης από τα εσωτερικά της χώρας μας προς τα έξω.
Η υπεραπλούστευση αυτή δεν βοήθησε στην εσωτερική κατανάλωση αλλά αντιθέτως στην οξυθυμία και στην ευπιστία.
Το υφιστάμενο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα βασίζεται σε κανόνες και πρακτικές, τις περισσότερες μάλιστα από τις οποίες υποστηρίζουμε διεθνώς διαχρονικά, κυρίως, από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μετά. Ιδιαίτερα δε μετά την ένταξή μας στους Ευρωπαϊκούς θεσμούς και την επί 30ετίας διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, επωφεληθήκαμε από τα προνόμια που οι αγορές αναγνωρίζουν στα ανεπτυγμένα κράτη. Τα προνόμια αυτά είναι η φθηνή δανειοδότηση των κρατών προκειμένου τα τελευταία να χρηματοδοτούν τα ελλείμματά τους και να αναχρηματοδοτούν ευκολότερα τα χρέη τους. Ο μοναδικός τρόπος λοιπόν με τον οποίο μπορεί να χρηματοδοτηθεί ένα ανεπτυγμένο κράτος, είναι δια μέσω της αγοράς κρατικών ομολόγων βάσει του οποίου οι αγορές λειτουργούν με την παραδοχή ότι οι εκδότες τους (δηλαδή τα ανεπτυγμένα κράτη) δεν θα παύσουν τις πληρωμές τους, γεγονός που επιτρέπει την τοποθέτηση επενδυτικών κεφαλαίων σε αυτά έναντι χαμηλής απόδοσης (άρα και με χαμηλό επιτόκιο). Η απόδοση, όπως είναι γνωστό από τον κόσμο της οικονομίας, είναι συνάρτηση του ρίσκου μιας επένδυσης. Η απόδοση των ομολόγων ανεπτυγμένων κρατών είναι χαμηλή διότι η τοποθέτηση κεφαλαίων σε αυτά είναι ασφαλής. Με βάση τη λογική αυτή των αγορών, όταν η ασφάλεια μειώνεται τότε αυξάνεται η απόδοση, κατά συνέπεια το επιτόκιο δανεισμού. Αυτή η σχέση έχει τη μορφή ενός σπιράλ με ανοδική πορεία όπου όσο η ασφάλεια μειώνει τόσο αυξάνει το επιτόκιο δανεισμού και όσο το τελευταίο αυξάνει τόσο αυτό σημαίνει πως η ασφάλεια κλονίζεται ολοένα και περισσότερο και ου το καθ’ εξής.
Την παρακολούθηση των συνθηκών εκείνων που χαρακτηρίζουν την ασφάλεια μιας επένδυσης στην αγορά ομολόγων έχουν αναλάβει άτυπα διεθνώς οίκοι πιστοληπτικής (και όχι μόνο) αξιολόγησης κρατών. Οι δείκτες τους οποίους εκείνοι χρησιμοποιούν για τις μετρήσεις τους μπορούν να βρεθούν από επίσημες και μη πηγές. Επίσημες πηγές θεωρούνται εθνικά όργανα που επιφορτίζονται με οικονομικές δραστηριότητες όπως είναι κυρίως οι κεντρικές τράπεζες των κρατών. Η αξιολόγηση λοιπόν ενός κράτους έχει καταλυτική σημασία για τους επενδυτές, μιας και αυτοί προσδιορίζουν τη συμπεριφορά τους σχετικά με τις επενδύσεις τους με βάση τα στοιχεία των σχετικών οίκων.
Στο τέλος Απριλίου του 2010 ήταν γνωστό στον διεθνή χώρο πως από την πορεία εκτέλεσης του προγράμματος δανεισμού της χώρας μας έπρεπε να διασφαλίσουμε 40 δις μόνο για τη χρονιά που μας πέρασε, προκειμένου να χρηματοδοτήσουμε το έλλειμμά μας καθώς και ομολογιακά δάνεια που λήγανε το Μάιο. Το ποσό αν και τεράστιο στα μάτια πολλών δεν είναι τόσο μεγάλο όσο φαίνεται. Τα ανεπτυγμένα κράτη, όπως και η πλειονότητα των επιχειρήσεων, δανειοδοτούνται επωφελούμενα από τη ρευστότητα και τα χαμηλά επιτόκια προκειμένου να λειτουργούν ομαλά. Το 2009 μόνο, δανειστήκαμε από τις αγορές περίπου 70 δις. Ωστόσο κανείς δεν κατάλαβε τι έγινε. Το πρόβλημα ανέκυψε όχι από το ποσό που έπρεπε να δανειστούμε αλλά από τη δυνατότητα για κάτι τέτοιο. Έπειτα από αλλεπάλληλες υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής ικανότητας της Ελλάδας από τους οίκους Moody’s, Standard & Poor’s, και Fitch, η Ελλάδα σταμάτησε να βρίσκεται στα «ταμπλό» των ανεπτυγμένων κρατών με αποτέλεσμα τα επιτόκια δανεισμού να εκτοξευτούν σε απαγορευτικά για ανεπτυγμένο κράτος επίπεδα (πάνω από 10%) πράγμα που σήμανε και την αδυναμία ομαλής εξυπηρέτησης των χρεών και του ελλείμματός μας. Κατά συνέπεια αυτό θα σήμαινε παύση πληρωμών σε διεθνές και εθνικό επίπεδο. Μια τέτοια ενέργεια εκ μέρους της Ελλάδας θα σήμαινε κατάρρευση της οικονομίας της με αποτέλεσμα να κλονιστεί η ευρωζώνη στην οποία συμμετέχουμε. Κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε κλονισμό της ισοτιμίας μεταξύ δολαρίου και ευρώ (όντας το τελευταίο αποδυναμωμένο) με αποτέλεσμα να ανακοπεί η ισχνή ανάπτυξη που άρχισε από τις αρχές του 2010 στις ΗΠΑ. Παράλληλα, και το πιο σημαντικό, καταρρίπτονταν ένας μύθος για τον οποίο δεν μπορούσαμε ή δεν έπρεπε να πτωχεύσουμε· τα ανεπτυγμένα κράτη δεν πτωχεύουν!
Με αφορμή το ελληνικό ζήτημα, ο Πρόεδρος της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ, B. Bernanke, δήλωσε πως η αμερικανική οικονομία όντας περισσότερο διαφοροποιημένη και πολύ μεγαλύτερη από την ελληνική, μπορεί να μην κινδύνευε να βρεθεί στην ίδια δυσχερή θέση, πλην όμως θα μπορούσε να επιβαρύνεται με μεγαλύτερα επιτόκια δανεισμού εξαιτίας του γεγονότος της κατάρριψης του μύθου πως τα ανεπτυγμένα κράτη δεν πτωχεύουν. Άρα, η ασφάλεια των επενδύσεων σε κρατικά ομόλογα θα μειωνόταν με αποτέλεσμα την μη βιώσιμη χρηματοδότηση των ανεπτυγμένων κρατών εξαιτίας των υψηλών επιτοκίων δανεισμού από τις αγορές. Μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης (στην οποία πτώχευσαν οι επενδυτικές τράπεζες, και όχι τα κράτη) που βύθισε τον ανεπτυγμένο κόσμο σε ύφεση, τα ανεπτυγμένα κράτη υποχρεώθηκαν σε ελλείμματα, και συνεπώς σε υψηλότερο δανεισμό για να ανακάμψουν (η ανάκαμψη παίρνει τη μορφή του V). Η Ελλάδα με μια πιθανή παύση πληρωμών κινδύνευε να συμπαρασύρει την παγκόσμια οικονομία σε μια δεύτερη ύφεση (V) βρισκόμενη στην κορυφή της μέσης γωνίας ενός W, τα αίτια της οποίας ήταν αυτή τη φορά δημοσιονομικής φύσης. Επομένως το φαινόμενο αυτό (V+V=W) θα σήμαινε το τέλος της οικονομίας όπως τη γνωρίσαμε τον τελευταίο αιώνα, μιας και εκτός ελάχιστων ανεπτυγμένων κρατών (ιδίως των ΗΠΑ) τα άλλα ανεπτυγμένα κράτη θα αναγκαζόταν σε δανεισμό με αυξημένα επιτόκια, μη βιώσιμα για τις οικονομίες τους. Το τελευταίο που χρειαζόταν σε περίοδο ισχνής ανάκαμψης ήταν να βρεθούν να πληρώνουν αυξημένες αποδόσεις για την αναχρηματοδότηση των χρεών τους. Γι’ αυτό και η Ελλάδα έπρεπε με κάθε τρόπο να σωθεί ώστε να διαψευσθούν όσοι επενδυτές διαμόρφωναν τη στρατηγική τους με την υποψία ότι και τα ανεπτυγμένα κράτη θα μπορούσαν να πτωχεύσουν.
Το αποτέλεσμα ήταν η συνδιαμόρφωση (ή η επιβολή) των όρων του δημόσιου δανεισμού που αναγκαστήκαμε να ζητήσουμε όπως το δικαιούμασταν λόγω της συμμετοχής μας στο διεθνές οικονομικό σύστημα (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο), μιας και οι αγορές έπαψαν να μας δανειοδοτούν, προκειμένου να ανακτήσουμε την αξιοπιστία μας και να μπορέσουμε ξανά να βγούμε στις αγορές για να συνεχίσουμε την απρόσκοπτη εξυπηρέτηση των χρεών μας και λειτουργία της οικονομίας μας. Η δανειοδότηση αυτή όμως δεν μπορούσε να γίνει εκτός ευρωζώνης μιας και η σταθεροποίηση του ευρώ σε υψηλότερα επίπεδα δεν ήταν μόνο επιθυμητή από τις ΗΠΑ για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητάς τους αλλά και από όλον τον ανεπτυγμένο κόσμο καθώς παραδοσιακά είναι οι ΗΠΑ που βγάζουν την παγκόσμια οικονομία από την ύφεση.
Αυτή είναι η ανάγνωση της κρίσης από τα έξω. Όσον αφορά την εσωτερική ανάγνωση, αυτή δεν έχει καμία σχέση με την προηγούμενη πραγματική κατάσταση. Η διάγνωση των λόγων που μας εξανάγκασαν σε δανεισμό ή αλλιώς γίναμε το επίκεντρο της διεθνούς οικονομίας το 2010, πρέπει να αναζητηθεί στην διακυβέρνηση της χώρας με αφετηρία την περίοδο σύναψης των όρων δανεισμού στο Μνημόνιο και πηγαίνοντας μέρα με τη μέρα, μήνα με το μήνα, χρόνο με το χρόνο, προς τα πίσω συναθροίζοντας την διαχρονική ευθύνη όλων όσων συμμετείχαν στην εξουσία (με την ευρύτερη έννοια) αυτής της χώρας.
του Γιάννη Τζιουρά,
Διεθνολόγος- Πολιτικός Επιστήμων,
Υπ. Διδάκτωρ Διεθνούς Δικαίου, Νομική ΑΠΘ
